آیه 80 سوره یوسف

فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا قالَ كَبِيرُهُمْ أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَباكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُمْ فِي يُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ (80)

فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ‌: پس چون برادران مأيوس شدند از يوسف اينكه اجابت كند درخواست آنها را و رها نمايد بنيامين را با ايشان. خَلَصُوا نَجِيًّا: منفرد شدند و كناره كردند از مردم، و در خلوت با يكديگر نشستند و به راز و نهانى با هم گفتگو كردند در رفتن ايشان بسوى پدر بدون برادر و تدبر نمودند در برگشتن، يا توقف كنند براى استخلاص بنيامين.

نكته: اين آيه شريفه از جمله آياتى است كه غايت قصوى و نهايت علياى فصاحت و بلاغت را دارا است در كمى لفظ و بسيارى معنى و نيكوئى نظم. و اين آيه و صد آيه ديگر مثل آن عمده آنان است كه وجه اعجاز را فرط فصاحت گويند.

در حديث است كه: ابن ابى العوجاء با سه نفر ديگر از علماء ادب در مكه با هم تعهد و متفق شدند كه هر يك ربع قرآن را معارضه كنند و سال آتيه در موسم حج آورده و مردم را خبردار و به اطراف منتشر كنند. چون جمع شدند، يكى گفت: من آيه‌ «يا أَرْضُ ابْلَعِي ماءَكِ وَ يا سَماءُ أَقْلِعِي» ديدم بكلى نوميد شدم. دومى گفت: چون آيه‌ «فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا» شنيدم يأس از معارضه حاصل كردم. سوّمى 24 انبياء اشاره كرد و چهارمين نفر در باره آيه 73 حج سخن گفت: در اين اثناء حضرت صادق عليه السّلام بر آنها گذشت فرمود:

«قل لئن اجتمعت الانس و الجنّ على ان يأتوا بمثل هذا القرآن لا يأتون بمثله‌

جلد 6 - صفحه 271

و لو كان بعضهم لبعض ظهيرا».

قالَ كَبِيرُهُمْ‌: گفت بزرگتر آنان، و او يهودا يا روبيل يا لاوى بود، بنابر اختلاف. نزد بعضى مراد شمعون باشد بزرگتر ايشان در علم و عقل، نه در سن، و رياست داشت بر آنان. أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَباكُمْ‌: آيا نمى‌دانيد، يعنى مى‌دانيد بدرستى كه پدر شما. قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ‌: بتحقيق عهد گرفته بر شما عهد و پيمانى از خدا. وَ مِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُمْ فِي يُوسُفَ‌: و پيش از اين تقصير نموديد در امر يوسف و معاهده نموديد پدر خود را اينكه برگردانيد يوسف را سالما بسوى او، پس نقض عهد كرديد. فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ‌: پس هرگز حركت نكنم زمين مصر را و به همينجا باقى و ساكن هستم. حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي‌: تا آنكه دستورى دهد براى من پدرم در بقا و حركت بسوى او. أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي‌: يا حكم فرمايد خداى متعال به بيرون رفتن و واگذاشتن برادرم در اينجا، يا به رسيدن موت من، يا به شمشير تا محاربه كنم از حبس او، يا چيزى كه عذر باشد براى ما نزد پدر ما. وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ‌: و ذات احديت الهى بهترين حكم كنندگان است حكم نفرمايد مگر بحق.

چنين نقل شده كه‌ «1» در ميان مشورت گفتند: اگرچه جنگ بايد كرد تا برادر را بازستانيم هر آينه اختيار كنيم، اگرچه اينجا كشته شويم. بار ديگر گفتند:

رنج پدر در اين بيشتر است، پس به اتفاق گفتند: هستيم تا خداوند سبحان حكم فرمايد در رفتن و برادر را گذاشتن يا كارزار نمودن.

نكات ادبيه: قوله تعالى: «خلصوا» اى: (صاروا الى جانب بحيث من لم يكن منهم لم يكن معهم فكانوا بمثابة الشّى‌ء الخالص). قوله «نجيّا» اى: ناجين منصوب بر حال از فاعل «خلصوا» و «نجىّ» مصدر و مفرد و جمع و مذكر و مؤنث در او يكسان باشد.

«1» تفسير مجمع البيان ج 3 ص 255.

جلد 6 - صفحه 272

قالُوا إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ فَأَسَرَّها يُوسُفُ فِي نَفْسِهِ وَ لَمْ يُبْدِها لَهُمْ قالَ أَنْتُمْ شَرٌّ مَكاناً وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما تَصِفُونَ (77) قالُوا يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَباً شَيْخاً كَبِيراً فَخُذْ أَحَدَنا مَكانَهُ إِنَّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ (78) قالَ مَعاذَ اللَّهِ أَنْ نَأْخُذَ إِلاَّ مَنْ وَجَدْنا مَتاعَنا عِنْدَهُ إِنَّا إِذاً لَظالِمُونَ (79) فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا قالَ كَبِيرُهُمْ أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَباكُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَيْكُمْ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُمْ فِي يُوسُفَ فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى يَأْذَنَ لِي أَبِي أَوْ يَحْكُمَ اللَّهُ لِي وَ هُوَ خَيْرُ الْحاكِمِينَ (80)

ترجمه‌

گفتند اگر دزدى كند پس بتحقيق دزدى كرد برادرى كه داشت از

جلد 3 صفحه 167

پيش پس پنهان داشت آنرا يوسف در ضمير خود و ظاهر نساخت آنرا براى ايشان گفت شما بدتريد از راه منزلت و خدا داناتر است بآنچه وصف ميكنيد

گفتند اى عزيز همانا مر او را است پدرى پير مرد بزرگوار پس بگير يكى از ما را بجاى او همانا ما مى‌بينيم تو را از نيكوكاران‌

گفت پناه بخدا از آنكه بگيريم مگر كسى را كه يافتيم مال خودمان را نزد او همانا ما آن هنگام باشيم ستمكاران‌

پس چون نااميد شدند از او بر كنارى رفتند رازگويان گفت بزرگترشان آيا نميدانيد كه پدرتان بتحقيق گرفت از شما پيمان مؤكّد بنام خدا را و از پيش آنچه تقصير كرديد در باره يوسف پس هرگز خارج نشوم از اين زمين تا دستورى دهد مرا پدرم يا حكم كند خدا براى من و او است بهترين حكم كنندگان.

تفسير

عيّاشى ره از حضرت رضا عليه السّلام نقل نموده كه حضرت اسحق عليه السّلام كمربندى داشت كه به پيغمبران و بزرگترين اولاد آنها ارث ميرسيد و آن نزد عمّه حضرت يوسف بود كه بعد از مادرش حضانت او را عهده‌دار شد و بسيار دوست داشت او را روزى حضرت يعقوب فرستاد نزد خواهر خود براى آنكه يوسف عليه السّلام را از او بگيرد او يك شب مهلت خواست و چون صبح شد پيراهنى بر او پوشانيد و كمربند را زير پيراهن بكمر او بست و روانه‌اش نمود و ادّعاء كرد كه كمربند موروث من گم شده و چون تجسس نمودند آنرا بكمر يوسف عليه السّلام زير پيراهن بسته ديدند و گفت يوسف دزديده و آئين آنزمان اين بود كه دزد را صاحب مال نزد خود نگاه ميداشت لذا يوسف عليه السّلام بعمّه مسترد شد و باين حيله موفق بمقصود گرديد و قريب باين مضمونرا در مجمع بائمه اطهار عليهم السلام نسبت داده و قمّى ره نيز نقل نموده و گفته‌اند اين عمّه بزرگترين اولاد حضرت اسحق عليه السّلام بود برادران در اين موقع براى تبرئه خودشان از عمل منسوب بابن يامين گفتند تعجّبى ندارد اگر او مرتكب چنين عملى شده و چيز تازه‌اى نيست برادر بزرگترش هم اين سابقه را داشت و مقصودشان حضرت يوسف عليه السّلام بود كه با او از يك مادر بودند و او متوجّه شد بنقطه نظر آنها ولى چيزى در جوابشان نفرمود و ترتيب اثرى نداد بگفته آنها جز آنكه سرّا با خود حديث نفس فرمود كه شما بدتر از دزديد كه با برادران و پدرتان كرديد آنچه كرديد و در خاتمه كلام علنا فرمود خداوند داناتر است بصدق و كذب گفتار شما يعنى ميداند كه ساحت يوسف مبرّى از هر

جلد 3 صفحه 168

تهمتى است پس از اين برادران از راه التماس پيش آمده عرضه داشتند كه اين شخص يعنى بن يامين پدر پير عظيم الشأنى دارد كه او را بما سپرده و از ما ميخواهد و بعد از برادر مادريش باو انس گرفته خوب است شما يكى از ما را بجاى او حبس و توقيف يا استخدام فرمائيد و او را اجازه دهيد كه ما با خود ببريم تا در خدمت پدر شرمنده نباشيم و ما ميدانيم كه تو از احسان در باره خلق مضايقه ندارى و اميدواريم كه ملتمس ما را اجابت فرمائى حضرت در جواب فرمود معاذ اللّه كه ما غير از آنكس كه متاع خود را نزد او يافتيم بگيريم چون اگر خواسته باشيم غير او را در عوض بگيريم ستمكار بشمار خواهيم رفت در نزد شما و ساير مردم و مورد ملامت ميشويم و اينكه فرمود كسيكه متاع خودمان را نزد او يافتيم و نفرمود كسيكه دزدى كرده براى آن بود كه دروغ نگفته باشد و اگر ميخواست بجاى بن يامين يكى از آنها را توقيف فرمايد اگر چه واقعا ظلم بغير نبود چون آنها راضى بودند ولى تعدّى از حق بود چون بر خلاف صلاح و امر الهى بود و اطلاق ظلم بر ظلم بنفس و تجاوز از حدّ در كلام الهى بسيار و چون برادران از حضرت يوسف و اجابت او بكلّى مأيوس شدند بكنارى رفته راجع بتكليف خودشان كه بمانند يا بروند به كنعان محرمانه با يكديگر گفتگو كردند و اينكه استيأسوا فرموده و يأسوا نفرموده براى دلالت سين و تاء بر مبالغه است در اين حال برادر بزرگتر آنها كه يهودا بود بر حسب نقل عيّاشى از امام صادق عليه السّلام بآنها فرمود آيا عهد و ميثاق پدر را فراموش كرديد در باره بن يامين با آنكه قبلا تقصير كرديد در حق يوسف و مقصّر شديد نزد پدر من كه روى مراجعت بكنعان را ندارم اينجا مى‌مانم تا پدرم امر بمراجعت فرمايد يا خدا فرجى عنايت كند و موفق بگرفتن برادر شوم هر چه خدا مقدّر فرموده خوب است چون او بهترين حكم كنندگان است و او در مصر ماند و خدمت حضرت يوسف ميرسيد و راجع بخلاص ابن يامين صحبت ميكرد تا از شواهدى كشف كرد كه در خانه يوسف عليه السّلام از اولاد يعقوب عليه السّلام كسانى وجود دارند و در مجمع برادر بزرگتر بر حسب سنّ را از جمعى نقل نموده كه روبيل بوده و قمّى ره فرموده لاوى گفت سخن مرقوم را و گفته‌اند بزرگى او از جهت عقل بوده و بعضى شمعون را اعقل و اعلم دانسته‌اند و اللّه اعلم.

جلد 3 صفحه 169

فَلَمَّا استَيأَسُوا مِنه‌ُ خَلَصُوا نَجِيًّا قال‌َ كَبِيرُهُم‌ أَ لَم‌ تَعلَمُوا أَن‌َّ أَباكُم‌ قَد أَخَذَ عَلَيكُم‌ مَوثِقاً مِن‌َ اللّه‌ِ وَ مِن‌ قَبل‌ُ ما فَرَّطتُم‌ فِي‌ يُوسُف‌َ فَلَن‌ أَبرَح‌َ الأَرض‌َ حَتّي‌ يَأذَن‌َ لِي‌ أَبِي‌ أَو يَحكُم‌َ اللّه‌ُ لِي‌ وَ هُوَ خَيرُ الحاكِمِين‌َ (80)

‌پس‌ چون‌ مأيوس‌ شدند اخوه‌ يوسف‌ ‌از‌ يوسف‌ خالص‌ شدند و ‌با‌ ‌هم‌ نجوي‌ كردند ‌گفت‌ بزرگ‌ ‌آنها‌ آيا نميدانيد اينكه‌ پدر ‌شما‌ عهد. ميثاق‌ الهي‌ گرفت‌ ‌از‌ ‌شما‌ و ‌از‌ قبل‌ چه‌ اندازه‌ كوتاهي‌ كرديد ‌در‌ مورد يوسف‌ ‌پس‌ هرگز ‌من‌ ‌از‌ زمين‌ حركت‌ نميكنم‌ ‌تا‌ اينكه‌ اذني‌ ‌براي‌ ‌من‌ ‌از‌ پدرم‌ نرسد ‌ يا ‌ حكمي‌ ‌از‌ ‌خدا‌ ‌در‌ حق‌ ‌من‌ صادر نشود و ‌او‌ بهترين‌ حكم‌ كنندگان‌ ‌است‌.

فَلَمَّا استَيأَسُوا مِنه‌ُ استيئاس‌ طلب‌ نااميدي‌ ‌است‌ باب‌ استفعال‌ ‌از‌ ماده‌ يئس‌ ‌است‌ ‌يعني‌ ‌براي‌ ‌آنها‌ يقين‌ حاصل‌ شد ‌که‌ ‌به‌ هيچ‌ وجه‌ عزيز مصر ‌إبن‌ يامين‌ ‌را‌ رها نميكند ‌که‌ استيئاس‌ قبولي‌ يأس‌ ‌است‌.

خَلَصُوا نَجِيًّا ‌يعني‌ خلوت‌ كردند بنحوي‌ ‌که‌ ديگران‌ مذاكرات‌ ‌آنها‌ ‌را‌ متوجه‌ نشوند و ‌با‌ ‌هم‌ نجوي‌ كردند آهسته‌ آهسته‌ ‌بين‌ ‌خود‌ صحبت‌ كردند بزرگ‌ ‌آنها‌ ‌گفت‌ قال‌َ كَبِيرُهُم‌ ‌که‌ روبيل‌ پسر خاله‌ يوسف‌ ‌باشد‌ بساير برادران‌ و ‌از‌ سايرين‌ عاقل‌تر ‌بود‌ و همان‌ ‌بود‌ ‌که‌ مانع‌ ‌از‌ قتل‌ يوسف‌ شد ‌که‌ قبلا ذكر شد قال‌َ كَبِيرُهُم‌ أَ لَم‌ تَعلَمُوا تماما حاضر بوديد ‌که‌ پدرم‌ ‌إبن‌ يامين‌ ‌را‌ نميگذاشت‌ ‌با‌ ‌شما‌ بيايد ‌ان‌ اباكم‌ ‌تا‌ اينكه‌ قسم‌ ياد كرديد و ‌با‌ ‌خدا‌ ‌از‌ ‌شما‌ عهد و ميثاق‌ گرفت‌ ‌که‌ ‌او‌ ‌را‌ بپدرم‌ برگردانيد و ‌اينکه‌ پيش‌ آمد مزيد شد ‌بر‌ آنچه‌ وَ مِن‌ قَبل‌ُ ما فَرَّطتُم‌ تفريط مقابل‌ افراط ‌است‌ ‌که‌ كوتاهي‌ و بي‌ملاحظگي‌ كرديد ‌في‌ يوسف‌ ‌که‌ ‌او‌ ‌را‌ ‌در‌ چاه‌ انداختيد و بثمن‌ بخس‌ دراهم‌ معدوده‌ ‌او‌ ‌را‌ بسيّاره‌ فروختيد و دروغ‌ گفتيد بپدرم‌ ‌که‌ گرگ‌ ‌او‌ ‌را‌ ربود

جلد 11 - صفحه 252

و پيراهن‌ خون‌ آلود ‌او‌ ‌را‌ ‌بر‌ پدرم‌ برديد.

فَلَن‌ أَبرَح‌َ الأَرض‌َ ‌من‌ ‌که‌ خجلت‌ ميكشم‌ و حيا ميكنم‌ نزد پدرم‌ بيايم‌ ‌من‌ حركت‌ نميكنم‌ و ‌از‌ ‌اينکه‌ موضع‌ خارج‌ نميشوم‌ مگر آنكه‌ اذني‌ ‌از‌ پدرم‌ برسد حَتّي‌ يَأذَن‌َ لِي‌ أَبِي‌ ‌که‌ اجازه‌ حركت‌ دهد أَو يَحكُم‌َ اللّه‌ُ لِي‌ ‌ يا ‌ دستوري‌ ‌از‌ پروردگار خداوند متعال‌ بتوسط وحي‌ ‌بر‌ پدرم‌ برسد ‌در‌ مورد ‌من‌ ‌که‌ ‌من‌ ‌بر‌ خلاف‌ دستور الهي‌ و اذن‌ پدرم‌ رفتار نكنم‌ وَ هُوَ خَيرُ الحاكِمِين‌َ چون‌ حكم‌ ‌او‌ ‌بر‌ وفق‌ صلاح‌ مطابق‌ مصلحت‌ ‌است‌ و عالم‌ بجميع‌ حكم‌ و مصالح‌ ‌است‌ و ‌بر‌ خلاف‌ حكم‌ نمي‌فرمايد و فرق‌ ‌بين‌ صلاح‌ و مصلحت‌ اينست‌ ‌که‌ مصلحت‌ فائده‌ و نتيجه‌ و ثمره‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌بر‌ فعل‌ مترتب‌ ميشود و ‌در‌ تصور مقدم‌ ‌بر‌ فعل‌ ‌است‌ و ‌در‌ وجود مؤخر و بواسطه‌ ‌او‌ فعل‌ متصف‌ بصلاح‌ ميشود چنانچه‌ مفسده‌ ‌هم‌ خسارت‌ و ضرري‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌بر‌ فعل‌ مترتب‌ ميشود و بواسطه‌ ‌او‌ فعل‌ متصف‌ بفساد ميشود.

]

(آیه 80)- برادران سر افکنده به سوی پدر بازگشتند: برادران آخرین تلاش و کوشش خود را برای نجات بنیامین کردند، ولی تمام راهها را به روی خود بسته دیدند.

لذا مأیوس شدند و تصمیم به مراجعت به کنعان و گفتن ماجرا برای پدر را گرفتند، قرآن می‌گوید: «هنگامی که آنها (از عزیز مصر یا از نجات برادر) مأیوس شدند به گوشه‌ای آمدند و خود را از دگران جدا ساختند و به نجوا و سخنان در گوشی پرداختند» (فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا).

به هر حال، «برادر بزرگتر (در آن جلسه خصوصی به آنها) گفت: مگر نمی‌دانید که پدرتان از شما پیمان الهی گرفته است» که بنیامین را به هر قیمتی که ممکن است بازگردانید (قالَ کَبِیرُهُمْ أَ لَمْ تَعْلَمُوا أَنَّ أَباکُمْ قَدْ أَخَذَ عَلَیْکُمْ مَوْثِقاً مِنَ اللَّهِ).

و شما همان کسانی هستید که: «پیش از این نیز در باره یوسف، کوتاهی

ج2، ص442

کردید» و سابقه خود را نزد پدر بد نمودید (وَ مِنْ قَبْلُ ما فَرَّطْتُمْ فِی یُوسُفَ).

«حال که چنین است، من از جای خود- یا از سرزمین مصر- حرکت نمی‌کنم (و به اصطلاح در اینجا متحصن می‌شوم) مگر این که پدرم به من اجازه دهد، و یا خداوند فرمانی در باره من صادر کند که او بهترین حاکمان است» (فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّی یَأْذَنَ لِی أَبِی أَوْ یَحْکُمَ اللَّهُ لِی وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ).

منظور از این فرمان، یا فرمان مرگ است و یا راه چاره‌ای است که خداوند پیش بیاورد و یا عذر موجهی که نزد پدر بطور قطع پذیرفته باشد.